İslam dini, mükellef olan insanlardan bazı şeyleri yapmalarını, bazı şeyleri yapmamalarını istemiş, bazı şeyleri de yapıp yapmamakta onları serbest bırakmıştır. Böylece, dinin emrettiği şeyleri yapmak ve yasakladığı şeylerden sakınmakla yükümlü olan, ergenlik çağına gelmiş akıllı insana mükellef denir.
Kur’an’da zekât ve sadaka terimleriyle işaret edilen mecburi malî mükellefiyetler Müslümanlara yöneliktir, muhatap Müslümanlardır. Ayrıca mal sahipliği ve malı üzerinde tasarruf edebilme yeterliliği hukuken ehliyet gerektirdiği için hür, aklî melekeleri yerinde, baliğ olmak zekât mükellefi olmak için ön şartlardır. Bu özelliklerdeki bir Müslüman mükelleftir, ancak zekât mükellefi olmak için ilaveten malla ilişkili birtakım şartlar aranır.
Mal açısından zekâtın söz konusu olması için malın tam mülk, artıcı özellikte ve asli ihtiyaç fazlası olması, nisap miktarına ulaşması, üzerinden bir yıl geçmesi ve bir borç karşılığı olmaması şartları aranır.
- Tam Mülk
Malın hem kendisinin hem de faydalarının sahibinin tasarruf yetkisi ve gücü altında bulunmasıdır. Yani mal, mükellefin tasarrufu altında bulunmalı, mal üzerinde başkalarının hakkı bulunmamalı, maldan sağlanacak fayda mükellefe ait olmalıdır. Bu şartın sonucu olarak kamuya ait mallar, kamu yararı ve hayır işlerine vakfedilen mallar yanı sıra hırsızlık, rüşvet, faiz gibi İslâm’ın haram saydığı yollardan kazanılan mallar zekâta tâbi değildir.
- Asli İhtiyaç Fazlası
Malın oturulan ev, giyilen elbise, kullanılan ev eşyası, binek, yük hayvanları, zirai işlerde kullanılan hayvanlar, ailenin yiyecek maddeleri gibi kişinin asli ihtiyaçlarını (havâic-i asliyye) karşılaması için gerekli olan miktardan fazla olmasıdır.
- Borç Karşılığı Olmama
Bir malın zekâta tâbi olması için aranan tam mülk ve aslî ihtiyaçlardan fazla olma şartlarının tabii sonucu olarak elde mevcut bir malın ödenecek bir borcun karşılığı olmaması gerekmesidir.
- Artıcı
Toprak ürünleri, ticaret malları, hayvanlar, define ve madenler yahut altın, gümüş ve para gibi bir malın potansiyel olarak artma, arttırılma ve çoğalma (nâmî) özelliğine sahip bulunmasıdır.
- Nisap
Artıcı özellikte ve aslî ihtiyaç dışı mallar ancak belirli bir miktara ulaştığında zekâta tâbi olur.
- Üzerinden Bir Yıl Geçmesi
Bir malın zekâta tâbi olması için mükellefin mülkiyetine girmesinin üzerinden bir yılın geçmesidir (havelânü’l-havl).
